انواع مخاطرات طبیعی

هر اتفاق پیش بینی نشده و در مواردی ناگهانی که موجبات تضعیف و نابودی توانمندیهای اقتصادی، اجتماعی و فیزیکی مانند خسارات جانی و مالی، تخریب تأسیسات زیربنایی، منابع اقتصادی و زمینه های اشتغال جامعه را فراهم می آورد به عنوان سوانح طبیعی تعریف می شود. از مصادیق بارز آن می توان سیل ، زلزله خشکسالی ، پیشروی آب دریا ، آتشفشان ، لغزش زمین ، طوفان و آفتهای طبیعی را نام برد. با بررسیهای بعمل آمده بیش از چهل نوع سوانح طبیعی در سطح جهان تشخیص داده شد که هر گروه خود به چند زیر مجموعه تقسیم می شود.

هر چند حوادث و رویدادهای متعدد طبیعی در طول حیات بشر در جوامع مختلف منجر به بروز خسارات جانی ، مالی فراوانی شده و کماکان بسته به سطح توسعه نیافتگی کشورها و جوامع بشری ، خساراتی وارد می شود ، اما در جوامع پیشرفته با استفاده از فناوری ، توان علمی و فنی و سازماندهی توانسته اند به مقابله با این سوانح برخواسته و میزان خسارات ناشی از وقوع حوادث را به حداقل کاهش دهند .

کشور ما در عین گستردگی دارای تنوع اقلیمی و شرایط متنوع آب و هوایی است و زمینه وقوع بسیاری از سوانح شناخته شده در آن فراهم است . لذا با توجه به وجود شرایط طبیعی مساعد جهت بروز انواع سوانح در کشور ، وظیفه شناخت ، پیشگیری و راههای مقابله با سوانح اهمیت و اولویت خاصی پیدا می کند . روند تصاعدی خسارات وارده ناشی از وقوع سوانح در کشور در طی سالهای اخیر از یکسو و اعلام دهه 2000-1900 میلادی به عنوان دهه بین المللی کاهش اثرهای سوانح طبیعی (IDNDR) از طرف سازمان ملل متحد (1990-1999) و همچنین راهبرد بین المللی برای کاهش سوانح (UNISDR) در سال 1999 لزوم پاسخ جدی و سریع را در این رابطه ضروری می نماید .

لازمه هر گونه برنامه ریزی برای مقابله با سوانح طبیعی و به حداقل رساندن خسارت آنها ، شناخت ماهیت ، چگونگی وقوع ، دامنه و عمق رویداد در نواحی مختلف است . مجموعه های فوق را که هر یک چندین زیر مجموعه ممکن است داشته باشند ، می توان در هشت گروه کلی به شرح زیر جای داد :

1. سیل
2. زمین لزره و مخاطرات ناشی از آن
3. زمین لغزش
4. کویرزایی
5. آلودگی محیط
6. آفات و بیماری های نباتی
7. خشکسالی
8. طوفان و سوانح اتمسفری

با توجه به ارزیابی های بعمل آمده در ایران حداقل وقوع سی و دو نوع سوانح طبیعی به شرح جدول زیر سابقه دارد :

                                مخاطرات طبیعی که در ایران سابقه رخداد دارند

 

 

1-سیل	17- طوفان
2-زلزله	18-آلودگی آب و هوا و محیط زیست
3-سونامی	19-آفات و بیماریهای نباتی
4-نوسانات زمین	20-خشکسالی
5- روانه های گلی	21-خودسوزی جنگلها
6-زمین لغزشها	22- صاعقه
7- ریزشهای سطحی	23-خطرات ژئوترمال
8-فرسایش خاک	24-ریزشهای حوضه های آهکی
9-سنگ ریزشها	25-نشستهای زمین در نواحی استخراج مواد معدنی
10-نفوذ و پیشروی آب دریا	26- ریزشهای زیردریایی
11-رسوب زایی	27- لغزشهای زیردریایی
12-دگر شکلی سواحل	28-باتلاق زایی
13-مرداب زایی	29-آتشفشان
14-کویرزایی	30-خودسوزی میدانهای زغالی
15-انجماد و سرمازدگی	31-ریزگردها
16-بهمن	32-توفندها و پیچندها

مکعب بحران یا مکعب کانت

بحرانها را می توان در سه شاخص عمق، نفوذ و گسترش مورد توجه قرار داد. اگر یکی از این موارد در مورد یک رویداد وجود نداشته باشد، اطلاق نام بحران بر آن صحیح نیست. یکی از تعاریف عامیانه در مورد بحران آن است که بحران همانند چوبی است که اگر توان شکستن آن برای فرد/سازمان/کشور وجود نداشته باشد و برای آن نیاز به کمک دیگری/خارجی باشد بحران ایجاد شده است. به طور مثال در مورد گسترش یک حادثه اگر تمام سازمان یا کشور درگیر آن شود، بحران ایجاد شده  است، اما اگر این موضوع فقط به بخشی از سازمان و یا کشور مربوط باشد نام بحران بر آن نمی توان گذاشت.

مدیریت بحران ارتباط وثیقی با تصمیم گیری دارد بنابراین با توجه به نوع بحرانی که پیش روی افراد قرار دارد، اتخاذ راهکارهای مناسب حل بحران می تواند چاره ساز و برطرف کننده مشکلات و حوادث مترتب بر آن باشد. به همین جهت اصولن در حل بحران ابتدا باید مشخصه های بارز آن را یعنی سه عنصر «تهدید یا فرصت»، «کوتاهی زمان» و «میزان فشار روحی» (غافلگیری ـ آگاهی) را مدنظر قرار داد.

به طور مثال زمانی تهدید قابل لمس و درک است که ارزشها، هنجارها و اهداف، مورد هجمه قرار گیرند. اما اگر در لمس آن ایستایی ایجاد گردد، فرصت از دست خواهد رفت؛ به گونه ای که پیامد آن گسترش بحران از نوع شدید است و در سطح کلان و شکل امنیتی آن براندازی نظام حاکم را رقم خواهد زد؛ بنابراین مدیریت بحران اصلی ترین و اساسی ترین اقدامی است که به شکل ویژه ای باید به مرحله اجرا درآید.

با توجه به در نظر داشتن سه حوزه مورد بحث، یکی از مهمترین عوامل اثرگذار در شناخت و کنترل بحران مربوط به ارزیابی شدت بحران است. هرمان کانت (Herman Kant) برای تشریح بحران با برشمردن سه مؤلفه تهدید (Threat)، زمان (Time) و غافلگیری (Surperise) در قالب مکعب بحران به تشریح هشت حالت آن پرداخته است(کاظمی ، 1370:23). برای درک بهتر موارد مطرح شده در مکعب مذکور مک کارتی (MacKarty) اصولی را مطرح نموده که با توجه به سه مؤلفه ی مورد بحث قابل ارزیابی و شاخص گذاری برای رسیدن به سایر اقدامات مورد نیاز در زمان بحران است این اصول عبارتند از : (مک کارتی ، 1381:170)

اصل یکم : محدود کردن هدفها توسط مقامات مسئول .

اصل دوم : تحدید ابزار برای دستیابی به اهداف مورد نظر و در نتیجه ممانعت از تشدید نزاع و درگیری.

اصل سوم : ضرورت بهره گیری از اطلاعات .

اصل چهارم : برنامه ریزی برای شرایط اضطراری .

اصل پنجم : ارتباطات مناسب ، برای اداره مدیریت بحران .

اصل ششم : نیاز به مشروعیت لازم برای پاسخ به بحران .

برای تشخیص اینکه موضوعی بحران است یا خیر باید سه مؤلفه ای را که کانت به آن اشاره نموده است، در قالب اصول مک کارتی مورد سنجش قرار داد. از این سه مؤلفه حتی اگر عنصر غافلگیری یا عدم آگاهی وجود نداشته باشد، اما دو عامل دیگر همچنان به قوت خود باقی باشند، رویداد پیش آمده همچنان به عنوان بحران مدنظر قرار می گیرد، اما اگر یکی از دو عنصر دیگر (تهدید ارزشها، فوریت در تصمیم) وجود نداشته باشد، با وجود رعایت اصول مورد نظر کارتی امکان اطلاق بحران بر آن رویداد وجود ندارد. مکعب بحران دارای یک مزیت و یک اشکال عمده به شرح زیر است :

• مزیت مکعب بحران در آن است که به ارائه الگوی علمی برای بررسی و طبقه بندی بحرانهای مختلف می پردازد و تا حدودی راه را نشان داده و  فهم بحرانها را ساده تر می کند و کار «شبیه سازی» را تسهیل می کند.
• اشکالی که بر آن وارد آمده، این است که اشخاص و دستگاهها را با چهارچوبهای مصنوعی خود در ادراک بحرانها و تصمیم گیریها با مشکل مواجه می کند. به عبارت دیگر این فکر را تقویت می کند که برای هر بحرانی می توان از چنین الگویی استفاده کرد.